پروفيسور محمد آصف گلزاد

 

 جايگاه انسان در اشعار سنايي غزنوي

 

چون بميري تو ز اوصاف بشر

بــحر اسرارت نهد بر فرق سر

                        (مولوي)

ادبيات به ويژه شعر در واقع وسيله يي است جهت بيان عواطف و احساسات رقيق انساني، كه توأم با زيباترين الفاظ، عبارات، استعاره ها، كنايات، تشبيهات و امثال اينها در قالبهاي مرغوب كلام افاده ميگردد. اين نكات و اشارات ظريفانه مطالب و موضوعات مختلف را در خود پرورانيده و پيشكش اهل فرهنگ و ادب ميدارند.

و اما يكي از مسايلي كه در طول زمانه ها بر پيكر نازنين شعر حاكميت داشته، همانا طرز بينش انساندوستي و انسان سالاري ميباشد. زيرا اين صفت برتر انساني در حقيقت خواست و نياز مبرم جوامع را تشكيل ميدهد.

سخنسازان ما از كهن روزگار بدينسو در پرتو ارشادات عقيدتي و تعهدات وجداني و انساني، اينگونه موضوعات را به پيمانه هاي مختلف و قدرت برداشت خويش ضمن كلام شان پرورش و بازتاب داده اند، از آن جمله شاعران عارف و عارفان شاعر روي چنين مطالب مكث بيشتري داشته اند.

همه ميدانند كه خداوند (ج) انسانرا اشرف مخلوقات و سالار زنده جانها آفريده است. پس همين انسان خود جلوه يي است از انوار الهي بروي زمين. يعني خليفه و نايب خدا(ج) ناميده شده، چنانچه شيخ عطار نيز گفته كه:

الا اي مشك جان بكشاي نافه                كـه هستي نـايب دار الخلافه

همه عـالم به كلي بستة تست                 زمين و آسمان پــيوستة تست

بهشت و دوزخ و روز قيامت                  همه از بهر نامت يـك علامت

چو روح امر رباني تو داري                         سريـر ملك سلطاني تو داري

و نيز علامه اقبال راست:

 

نايب حق در جهان آدم شود             بر عناصر حكم او محكم شود⁽¹⁾

 انسان كليد راز آفرينش است؛ زيرا هوش، ذكا، رأي و طرز انديشة متعالي دارد و به گفتة ارسطو حيوان اجتماعي و ناطق ميباشد. اينها را كه بر شمرديم گويا تفوق و امتياز انسان  را نسبت به ساير زنده جانها مينماياند. سخن مولاناي بلخي هم در اين راستا شنيدني است:

اي برادر تو همين انديشه يي             مابقي را استخوان و ريشه يي

 گر گلست انديشة تو، گلشی               ور بود خاري، تو هيمة گلخني

 قيمت گذاشتن به مقام والاي انساني در فرهنگ و ادبيات همهء ملل گيتي بازتاب وسيعي داشته و دارد. پيامبران ،فلاسفه، نويسنده گان، شعراء و بالاخره آنانی که  سالم مي انديشند، در پي گفتار ، كردار و پندار نيك اند. انديشمندي در اين راستا چينن باور دارد: «... اولين حرفي كه در معيار انسانيت مطرح است، انساندوستي است. انسان اخلاقي يا انسان بالاتر ، انسان فراتر، انساني است كه انساندوست باشد.»⁽²⁾

سرخط برنامة مكتب بزرگ عرفان اسلامي را نيز انديشه هاي انساندوستانه تشكيل ميدهد. در اين طرز بينش «انسان» در محراق توجه قرار دارد. اينجا، ظلم، بيداد، كم شمردن ديگران، تنك نظري نسبت به مخلوق خدا و امثال اينها مطرح نيست. بلكه« با هر دلي كه شاد شود، شاد ميشوند» پس ميتوان گفت كه تصوف و عرفان در واقع نقطة فشاريست در برابر صفات ناميمون ياد شده. همين طرز فكر ايشانرا در اين بيت بنگريد:

 تـــار و پود عالم امكان به هــــم پيوسته است

عالمي را شاد كرد، آنكس كه يك دل شاد كرد

و اين حرف خواجة شيراز هم شنيدني است:

يــك حرف صوفيانه بگويم اجازت است

اي نور ديده صلح به از جنگ و داوري⁽³⁾

  و اما يكي از پيش گامان مكتب بزرگ عرفان اسلامي و خراساني ابوالمجد مجدود بن آدم سنايي غزنوي بود. او را برحق قافله سالار شعر عرفاني در منطقه محسوب داشته اند، كه در سرايش گونه هاي شعر سنتي دست توانا داشت.⁽⁴⁾ اين مرد بزرگ دانش و بينش در بدو امر مداح و خادم زر و زور بود. مگر انگيزه يي سبب شد تا راهش را تغيير داده، جانب عرفان گرايد. صاحب نظران و پژوهش گران علت اين دگرگوني را مختلف ثبت نموده، چنانچه: عاشق شدن بر قصاب بچه، انگيزة فطري، رفتن به خانة خدا جهت اداي فريضة حج، ارادت به ابو يوسف همداني، مصاحبت با قاضي القضات سرخس، عدم نتيجه گيري مطلوب از اشعار مدحي، انزوا و تجرد و آواره‌گي در سفرها، مطالعة علوم فلسفي زمانش و بلوغ علم در ذهن وي، نشست ها و تبادل نظر با عرفا و متصوفين ضمن سفرهايش، پيش گويي مجذوبي بنام شبير را در اين ضمن شمرده اند⁽⁵⁾، اما به قول اکثريت  حسب تصادف يا عمد با مجذوبي (شيخ لايخوار) در گلخن حمام برخورد و سخنان نيش دار اين مرد ژوليده، حال اورا برهم زدو انقلاب فكري يي را در وي پديد آورد.⁽⁶⁾در نتيجه راه استغنا و عرفان پوييد و بر مداحي خط بطلان كشيد.اگر چه در مورد ابطال اين موضوع نيز سخنان و دلايلي هست، كه در اين نبشته مورد بحث همه جانبة ما نمي باشد. صرف اينقدر بايد گفت كه بر بنياد صراحت تذكرة مجالس العشاق، لايخوار معاصر سلطان محمود غزنوي بوده، نه سلطان ابراهيم بن مسعودكه سنايي در عصر وي ميزيست.به هر صورت از اينگونه جرقه ها كه سبب آتش سوزي خرمن انديشة عده يي گرديده، فروان داريم؛ مانند: خواب ديدن ناصر خسرو بلخي، مواجه شدن شيخ عطار با مرد گدا و امثال اينها.

سنايي در پي يكي از اين رخداد هاي واژگون گر و سازنده يي  كه ذكر نموديم، به عنوان يك عارف تمام عيار قامت افراشت. سبك كلامش دگرگون شد. به خانة خدا شتافت. كلام و بيانش رنگ زاهدانه و عارفانه گرفت. اگر چه تا پايان عمر نيز يگان يگان شعر مدحي سروده، حتي اينگونه اشعار او را در حديقه الحقيقت كه ثمرة دورة دوم و تحول فكري شاعر است مينگريم؛ چنانچه شاهان، امرا، بزرگان و قضات زمانش را ستوده است؛ اما اين موضوع اندك و ناچيز ميباشد و آنچه مسلم مينمايد، در حقيقت اين است كه بعد از اين رخداد به هر شكل و شيوه يي كه بوده، استغنا پيشه كرد و از اين استحالة فكري خويش سخت خورسند گرديده و بدان مباهات ميكرد. چنانچه مفاخره هايش دال بر اين مدعاست ، به نظر حضرت سنايي و ساير عرفاي اسلام، انسان يا اين عالم صغير كه جزئي از عالم كبير است؛ مورد لطف و موهبت الهي قرار داشته است؛ زيرا اين موجود برتر در حقيقت پيوند ناگسستني با عقل كل يا عالم مجردات كه والا ترين مدارج ميباشد، دارد؛ چنانچه سنايي خود در خلال طريق التحقيق خويش بدين نكته اشارتي دارد:

هر چه آورد از عدم به وجود            از وجود همه تويي مقصود

و يا در جاي ديگري از حديقة الحقيقة او ميخوانيم:

تو به قوت خليفه يي به گهر             قوت خويش را به فعل آور

  اكنون ديگر سنايي را چنان مي يابيم كه افكار و كردارش در خدمت انسان يا اين خليفة خداوند بروي زمين قرار دارد؛ چنانكه اشعار و نبشته هايش مصداق گفته هاي ماست و در اين مختصر نبشته نكاتي چند از ويژه گيهاي انسان دوستي را در برگهاي ديوان اشعار وي نشاني كرده و صحبت هايي در زمينه خواهيم داشت. نخست ابياتي را از ديوان اين شاعر وارسته بر ميگزنيم كه در باب احسان و نيكي، سخا و جوانمردي يا اين پله هاي نخستين نردبان فراسوي بام بلند انساندوستي و انسان سالاري سروده شده است:

 نيكي و سخا كـــن، مشمر كه چو ايزد

پاداش ده و مفضل و نيكو شمري نيست

                                                   (ديوان،ص 100)

ويا

اثر نيك بمانيم پس از خود به جهان

سخت زيبا بود از مــردم نيكو اثري

                                          (ديوان، ص 647)

 

دانــي كه در زمانه جز احسان و نـــام نيك

حقــا كــــه هر چه هست بجز مستعار نيست

نـــــام نكو بمان چو كـــــريمان ز دستگاه

چون شد يقين كه عمر و دول پا يه دار نيست

                                                     (ديوان،ص 92)

حضرت سنايي غزنوي، اين انسان وارسته، دانشمند علم فقه، تفسير، حديث، حكمت، علم كلام، فلسفه، هيأت، نجوم، هندسه ، طب ، ادبيات⁽⁷⁾ وبالاخره در پرتو عرفان اسلامي و طريقة ويژة او كه همانا عرفانيست توأم با زهد و پرهيزگاري(عرفان زاهدانه) بسا نكات و رمز و راز هايي را به ميدان كشيده ، كه بس جالب و درخور تحسين ميباشد. او بدين باور بود كه انسان آزاد خلق شده است و اين خود نكته اساسي يي از برنامة انسان سالاري ميباشد. آزادي يك وديعة الهي است و آزاد كسي را گويند كه «محكوم و اسير هيچ قدرتي نباشد و همه چيز را خود آزادانه انتخاب كند.»⁽⁸⁾پس آزادي در حيات بشر با كرامت پيوند تنگاتنگ دارد و حق مسلم هر انسان است، كه نبايد بدون موجب اين حق تلف گردد ويا محدود شود. سنايي با درك همه جانبة موضوع بالا اشعار زياد سروده كه به دو سه تا بسنده ميكنيم:

ديوانه نيم نه نيز گم شد هوشم بي      رزق نمانم هر چه كمتر كـــوشم

گر بي برگم به مرگ مالد گوشم        آزاده گي را به بنده گي نفروشم

مراد از مردمي آزاد مردي است         چه مرد مسجدي و چــه كنشتي

                                                                                      (ديوان،ص 1097)

و اين ابيات علامه اقبال نيز شايان دقت ميباشد، كه برده گي يا نقطة مقابل آزادي را به نمايش گرفته است:

از غلامي دل بميرد در بدن       از غـــــلامي روح گردد بار تن

از غلامي بزم ملت فرد فرد      اين و آن بــا اين و آن اندر نبرد

از غلامي مرد حق زنار بند       از غلامي گــــوهرش نا ارجمند

 آبروي زنده گي در باخته           چون خران با كاه و جو درساخته...⁽⁹⁾

 برداشت سنايي اين اديب فرزانه وانساندوست از حال بينوايان، وضع آشفتة اجتماعی، بيدادچرخ گردون، لگد مال شدن معنويت ونظايراينها چنان شد که شديدترين  حملات لفظی رابه آدرس اربابان قدرت ومکنت، خودکامه های لگام گسيخته متوجه سازد. اوبدين ترتيب ثابت نمودکه درصف انساندوستان وصالحان  جامعه قراردارد.نيش ها ونوشهايش رااينک به وضاحت مينگريم:

فــرش تـــودرزيرپا اطلس وشعرونسيج     بيوهء همسايه را دست شده آبــــله

اوهمه شب گرسنه ،توزخورشهای خوب     کرده شکم چارسو، چون شکم حامله

                                                                          (ديوان، ص593)

ودرجایي هم تقريباً همين نکته رابه شيوة ديگر و انتخاب واژه های ديگر به گونة هنر مندانه چنين پروراينده است:

همسايهء نو گــرسنه دو روز با سه شب

تــوبسته سرزتخمهء حلوا وروزغنـــی

بکشای گوش عقل ونگه کن بچشم دل

درکــــار و بارمــــردم درعــالم دنی

                                              ديوان سنایی، ص700

 سنایی از تجارب حيات ودرسنامه های مکتب عرفان اسلامی آموخته است   که نيک وبد جهان درگذربوده، پس چه بهترکه نيک انديشيد،  به دنبال عمل خوب و پسنديده شتافت واز بدی ها فاصله گرفت و آنرا يكسره لگدمال نمود. اوجهت به کرسی قراردادن سخنانش ،نمونه هایی از ستم پيشه ها، عدل گستران ونکوسرشتان جامعه رابر ميشمارد که اکنون ايشان جزوتاريخ ،فرهنگ وادبيات شده كه براي نسل هاي آتيه  حيثيت درسنامه يي را اختيار نموده اند؛ مانند:

يک جهان بوبکروعثمان وعلی بينم همی

آن حياوحلم وعدل وصدق آن برچارکو

                                             (ديوان ،ص575)

                 نـــام عمر از عــدل بلند است وگر نی

                 يک کوی ندانم که درآنجا عمری نيست

                                                (ديوان ،ص 575)

                     عـــدل نوشيروان وجورمعتصم افسانه شد

                    وزبزرگی شان به چشم مردمان تمثال ماند

                                                     (ديوان، ص 147)

 جايگاه و مرتبت انسان نزدخداوند (ج) تابدان حد ميباشد، که اورا احسن التقويم يعنی بهترين شمايل مورد خطاب قرار داده است⁽¹⁰⁾پس اين مقام ومرتبت اوباييست مدنظرگرفته شود، تا مبادا خداي ناخواسته به اين دستور الهي كم توجهي صورت نگيرد. سنايی غزنوی هم خطاب به انسان ميگويد که توآفريدة رحمت و پرورش يافتة لطف و مرحمت خداوند ميباشي واين حرفی است دقيق و كاملاًبجا:

ای ايزدت از رحمت آفريده            درسايهء لطفت بپروريده

                                                                      (ديوان سنایی،ص587)

 همين انسان توام با صفات ومنش های برترش ،بازهم تمامت دريک رديف قرارنداشته ، بلکه دارای خصوصيات مختلف ميباشند . يعنی به گونه های : سالم وناقص ،خوب وبد، زشت وزيبا وازهمين قبيل هاکه ميتوان تحت دوتيرهء عمده واساسی روحانی وحيوانی او رابه ارزشيابی گرفت، بدين معنا كه:

نصف اوانسان ونصفش گاووخر             گوی برده هر زمان ازيکديگر

 همچنان سخنان مرتضی مطهری را نيز از لابلای کتاب «انسان کامل» او كه درهمين رابطه آمده است ، برگزيده ام. موصوف مينويسد «انسان مانند بسياری از چيزهای ديگر کامل وغيره کامل داردوبلکه معيوب ونا سالم دارد».⁽¹¹⁾ سنایی خوداين نکته راسده ها قبل درک نموده وگفته است:

درتوحيوانی وروحانی وشيطانی دراست       درشمارهرکه باشی، آن شوی روزشمار

                                                                                                                  (ديوان،ص185)

 دستور و پيشنهاد شاعر خراسان زمين جهت گزينش راه انساندوستی وانسانسالاری برای مخاطبش چنين  رنگ هستي ميگيرد:

يابياکن دل زخون چون نار و نفع خلق شو

ورنه رخ رارنگ ده بی نفع چون گلنارباش

سينهء فرزانه گانراکين چه گردی ، مهرگرد

ديدهء  ديوانه گانراگل چه باشی ، خارباش

                                                                                  (ديوان سنایی ،ص 761 )

 خود خواهی يابه باور متصوفين «من» گفتن ، بت نفس را نيرو می بخشد و ستبر ميگرداند، كه اين خود اسباب تباهي انسان را فراهم مياورد. بدين اساس سنايي هم روي همين موضوع درنگ نموده، گويد كه انسان ميتواند با مجاهدت و تزكية باطن، از خود خواهي يا(منيت) رهايي يافته و قرب حضور يابد. به عبارت ديگر جان به جانان رساند، چنانچه سروده است:

تو خود از خويش كي رسي به خداي   كه ترا خود ز خود جدايي نيست

چون به جايي رسي كه جز تو شوي   بعد از آن حال، جز خدايي نيست

                                                                (ديوان، ص 99)

اين گونه طرز فکر يعني خود برتر بيني، درحقيقت ويرانگر احساس نوعدوستی ميباشد. سنایی درچنين مورد معتقد است که جهت رهایی از شروشور «بت نفس»، «منيت » و «بادکبر» بايد دل راسوزی بخشيد تا سازی فراهم آيد.

بـــادکبراز سر بنه در دل برافروزآتشی

پس برآن آتش بسوزآن آبگون درگاه را

                                              ( ديوان ص 33 )

ويا:

ای  برادر خويش را زين جمع خودبينان مکن

کــار دشواراست تو برخويشتن آسان مـــکن

                                                  (يوان،ص984)

 حرص وبخل نيزاز جملة صفات ناپسند و ويرانگر کاخ بلند انساندوستی ميباشد. آنانی که دقيق ومنطقی می انديشند ، اينگونه طرز فکر رامردود ميشمارند تا مورد نفرين قرار نگيرند، که يکی ازاين اشخاص همانا سنایی غزنوی ميباشد. اوبعداز گرايش جانب عرفان، پيكار بي امان را با اينگونه خصايل شدت بخشيد واشعارفراوان  دراين راستا سرود، که باذکريکی دومثال اكتفا ميگردد:

آزوحـــرص آخرترايکروزبرپيچد زراه

آرز وبگذار تا فارغ شوی از حرص وآز

                                              (   ديوان سنایی ص303 )

ونيز:

چون سنایی باش فارغ ازبرای حرص وآز

آفرين برديگران ، برخويشتن نفرين مکن

 

                                         ( ديوان سنایی ص 511 )

همچنان ضمن يكي از مفاخره هايش نيز سروده است:

بسكه شنيدي صفت روم و چـــين                   خيز بيا ملك ســــــنايي ببين

تا همه دل بيني بي حرص و بخل                    تا همه جان بيني بي كبر وكين

                                                                                                  (ديوان سنايي،ص545)

از گفته هاي فوق بدين باور ميرسيم، كه خدا جويان راستين، مصلحين اجتماع بشريت، روشن ضميران به ويژه راهيان بزرگ مكتب عرفان اسلامي كه حضرت سنايي غزنوي نيز عنصر برجستة آن بوده و باني ادبيات عرفاني هم گفته شده است، انديشه و عملكرد شان دور محور«انسان» ميچرخد و وي را به عنوان«اشرف مخلوقات» و شايستة تاج كرامت ارج ميگذارند. لذا سخنانم را با اين بيت سنايي كه داراي مفهوم گسترده يي در راستاي مطالب فوق و خطاب به انسان در مجموع ميباشد، حسن پايان ميبخشم.

تو به قيمت وراي دو جهاني             چه كنم قدر خود نميداني

 

 

سعادتمند باشيد

 

 سرچشمه ها

 

1- کليات اشعارفارسی مولانا اقبال لاهوری. مقدمة احمد سروش، چاپ هشتم، انتشارات سنایی، 1381 ص98.

2- مرتضی مطری،آزادی معنوی .چاپ سی وچهارم ،انشارات صدرا، 1387 ،ص 0233

3-ديوان حافظ، بر اساس نسخة علامه قزويني و غني، خوشنويسي: فريبا مقصودي، چاپ اول،(تهران: مؤسسة فرهنگي نشر سها، 1378)، ص466 .

4 - جهت معلومات بيشتر درزمينه مراجعه شود به: ديوان سنایی غزنوی ، به کوشش اهتمام مقدمه وتصيح : محمد تقی مدرس رضوی ،چاپ پنجم ،انشارات سنایی ، 1380.

5-جهت معلومات مزيد در زمينه هاي مذكور به كتب ذيل مراجعه شود: جستجو در تصوف ايران، ص ص239-245 ؛ مكاتيب سنايي،ص 247 ؛ دانشنامة ادب فارسي، جلد سوم، ص 535 ؛ هفت اقليم، ص 334؛ چهار مقاله، ص 73 ؛ تاريخ ادبيات فارسي(دوكتور توفيق سبحاني)، ص 47 ؛ نور و ظلمت در ادبيات ايران،ص20 ؛ شعر صوفيانة فارسي، ص ص55 -56 ؛ از گذشتة ادبي ايران، ص 331 ؛ مقدمه يي بر مباني تصوف،ص 114 و بعضي كتب ديگر.

6-يان ريپكا وديگران، تاريخ اديان ايران. مترجم: عيسي شهابي،(تهران: انتشارات علمي)،ص326. همچنان در كتب: تذكره الشعراء ، آتشكدة آذر و نفحات الانس( و شايد هم كتب و تذكره هاي ديگر) نيز به اين موضوع اشارت صورت گرفته است.

7-ديوان سنايي غزنوي، مقدمه،ص42.  

8- آزادی معنوی ، ص ص 236     0237

9-كليات اشعار فارسي مولانا اقبال لاهوري، ص 179 .

10- لقد خلقنالانسان فی احسن التقويم

11- مرتضی مطهری ،انسان کامل . چاپ ششم ،(تهران : انشارات صدرا ،1381) ص14 .