سرمحقق محمد آصف گلزاد
دوبیتی
دوبیتی که نزد عوام به «چهار بیتی» نیز معروف است؛ متشکل از دو بیت بوده و به هر وزن و قافیه‌یی که باشد. بهتر آنست که مصراعهای : اول ، دوم و چهارم آن قافیۀ واحد را پیروی نمایند. دو بیتی را به نام ترانه و فهلویات هم یاد کرده اند. (1) چون سرایشگران این نوع شعر معلوم نیستند؛ لذا پیرامون سوابق تاریخی آن نمیشود بحث نمود؛ مگر این قدر گفته میتوانیم که دوبیتی قبل از به وجود آمدن شعر عروضی در بین توده ها، معمول و نسل به نسل تا زمان ما رسیده است.
دو بیتی ها دارای اوزان هجایی است اما به مرور زمان تا اندازه یی اصلاح شده و وزن عروضی را به آنها تطبیق نموده اند. دوبیتی ها کدام وزن مشخص و منحصر ندارند؛ اگر چه شمس قیس رازی صاحت کتاب « المعجم فی معاییر اشعار عجم» گفته است که وزن ترانه«مفاعیلن مفاعیلن فعولن» یعنی هزج مسدس محذوف و یا هزج مسدس مقصور که عبارتست از « مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» میباشد.(2) بدین اساس دیده میشود که صاحب کتاب المعجم ، دوبیتی ها یا ترانه ها را با موازین عروضی سنجیده و بعضی از زحافات غیر عادی را که در آنها پیدا نموده؛ شاعران محلی را عامل این گونه لغزشها دانسته؛ همچنان بر آن عده سرایشگران دوبیتی که از اوزان یاد شده، عدول ورزیده، انتقاد نموده است. در حالی که وزن شعر تابع ذوق گوینده بوده و قواعد وزن در کلام حکم ازلی نیست؛ که تخلف از آن گناه شمرده شود.
چون دو بیتی ها اکثراً به وسیلۀ اشخاص بیسواد و یا کم سواد سروده شده؛ از اینرو تغییرات زیادی را در اوزان و بحور آن میتوان مشاهده کرد. از سوی دیگر این گونۀ شعر حاوی نازکخیالی های ادبی وبده و باریکترین لحظات حیات ذوقی و احساسات انسانی را باز تاب میدهند و موضوعات مختلف حیات اجتماعی و مسایل عاطفی را مینمایانند، که از تکلفات مبرا بوده، لذا جانب و در خور دقت میباشند.(3)
مثال ها:
مه قربان سر دروازه میشم
صدایت مشنوم استاده میشم
صدایت مشنوم از دور و نزدیک
به مثل غنچۀ گل تازه میشم
***
در باغ شما دو بتۀ نیشکر اس
در زیر بته دو دختر لب شکر اس
خوابش برده دو دستکش زیر سر اس
بیدارش نکو که عاشقی درد سر اس
***
به نیم شو که من بیدار میشم(4)
به غمهای فراق یار میشم
به غمهای فراق یار جانی
به جان تندرست بیمار میشم
مآخذ:
1- قیوم قویم و هاشمیان، بحث مختصری در بارۀ ادبیات و انواع شعر دری. طبع مواد درسی پوهنتون کابل، دلو 1348، ص 14.
2- همان اثر ، همان صفحه.
3- محمد آصف گلزاد، متن شناسی. طبع نشرات تربیۀ معلم روشان، 1362، ص 40.
4- اسدا الله شعور، ترانه های کهسار.
